گروه تاریخ اقتصاد- با آغاز جنگ جهانى اول در سال 1914 م. / 1293 ه .ش در اروپا، به زودى شعله‏هاى آن آسیا را نیز فراگرفت و با وجود اعلام بى‌طرفى ایران در جنگ، بیگانگان به خاک ایران تجاوز و مناطقى از آن را اشغال کردند. نیروهاى عثمانى قسمت اعظم آذربایجان تا میانه، کردستان، کرمانشاه، بروجرد و همدان را به اشغال درآوردند.
در زمان جنگ جهانى اول، همدان صحنه رقابت دولت‏هاى روس، انگلیس، آلمان و ترکیه بود. نیروهاى روس در تعقیب قواى ترکیه وارد همدان و اسد آباد شدند. مردم همدان بیشتر حامى نیروهاى عثمانى بودند و چون سربازان روسى منازل مردم را اشغال مى‏کردند، بنابراین مردم به حمایت از عثمانى علیه روس‏ها مى‏جنگیدند.
روس‌‌ها در آغاز جنگ بخشى از نیروهاى خود را در همدان مستقر کردند. در محرم 1334 ژاندارمرى و مردم شهر و نیروهایى که از نقاط مجاور آمده بودند به پایگاه‌هاى روس هجوم آوردند. قزاق‏ها به قزوین عقب‌نشینى کردند.
در این هنگام کمیته دفاع ملى که در قم تشکیل شده بود درصدد تقویت همدان برآمد و سپاهى 200 نفرى از قم به همدان آمد. آلمان‌ها نیز به حمایت ژاندارمرى برخاسته و فرماندهى عملیات نظامى را به عهده گرفتند. عده‏اى نیز از تویسرکان به همدان آمدند و به جمع نیروهاى ژاندارمرى پیوستند. روس‌ها با چهار هزار نیروى زبده روانه همدان شدند و در گردنه آوج نیروهاى روس‌ها شکست خوردند. اما روس‌ها در صفر 1334 به همدان حمله کرده و شهر را گرفتند. با ورود پانزده هزار نیروى روس به همدان، بسیارى از رجال وطن دوست به نهاوند، ملایر و کرمانشاه فرار کردند.
چندی بعد نیروهاى عثمانى، همدان را از روس‌ها گرفتند. پس از اینکه انگلیس بغداد را تصرف کرد، نیروهاى عثمانى از همدان فرا خوانده شدند. نیروهاى عثمانى هنگام بازگشت از هرجا مى‏گذشتند، پل‏ها را خراب و شهرها و روستاها را ویران مى‏ کردند. چهارپایان و آذوقه و علوفه و دارایى روستاییان همه جا به غارت رفت. پس از خروج عثمانى‏ها، قواى روس کرمانشاه، همدان، نهاوند، آوج و بروجردو را تصرف کرد.
با پیروزى انقلاب اکتبر 1917 م. در روسیه، نیروهاى روس نیز از ایران فراخوانده شدند و شهرهاى کرمانشاه، همدان و کردستان در اختیار انگلیسى‏ها قرار گرفت.
در زمان جنگ جهانى اول آلمان‌ها نیز در این استان فعالیت زیادى داشتند. وقتى که آلمان‌ها توانستند در کرمانشاه قدرتى به دست آورند، تصمیم گرفتند که قنسول روس و انگلیس را در کرمانشاه غافلگیر کنند. آنها نیز شبانه از کرمانشاه به همدان رفتند. آلمان‌ها در تعقیب آنها به همدان رفته و اهالى و توابع را بر ضد آنان تحریک کردند؛ اما اقدامات دولت از عملیات آنها جلوگیرى کرد.
در این هنگام قزاق‌هاى روس به همدان آمده و با موضع گرفتن در مصلا، در مقابل آلمان‌ها خودنمایى کردند. آلمان‌ها نیز به آنها حمله کرده و پس از تار و مار کردن آنها بانک دولت روس را غارت کردند.
این عمل سبب ایجاد آشوب و هرج و مرج در همدان شد. آلمان‌ها عباس میرزا (سالار لشکر) فرزند فرمانفرما را توقیف کرده و پانصد سوار از او خواستند. فرمانفرما نیز این عده سوار را آماده کرد و به همدان فرستاد و سالار لشکر را آزاد کرد.
آلمان‌ها در همدان فعالیت‌هاى تبلیغى زیادى علیه روس و انگلیس انجام دادند.در جنگ بین روس‏ها و آلمان‌ها در منطقه آوج، آلمان‌ها پس از شکست به همدان فرار کردندو در اسد آباد سنگر گرفتند. روس‌ها به دنبال آنها به همدان آمدند.
روس‌ها نیز وارد همدان شده و قواى خود را به سه قسمت کردند: عده‏اى از راه کردستان، دسته‏اى از راه اسد‌آباد و گروهى نیز از سمت ملایر و اراک به جنگ نظامیان عثمانى و مهاجرین رفتند.
روس‌ها در اسدآباد عده‏اى را کشته و مال و دارایى بسیارى را غارت کرده و سپس روانه کنگاور شدند. در راه کنگاور با نیروهاى ژاندارمرى درگیر شده و از آنها شکست خورده به اسد آباد برگشتند. روز بعد با نیروهاى بیشترى حرکت کرده و کنگاور را اشغال مى‏کنند. مهاجرین ایرانى و هواخواهان آلمانى آنها را از کنگاور بیرون کرده و تا اسد آباد بیرون راندند. سپس روس‌ها چندین هزار نیرو روانه کنگاور کردند و مجددا آن را اشغال کرده و از آنجا به کرمانشاه رفتند.

تشكیل دولت موقتی و نقش مدرس در ایام مهاجرت

قوای روسیه تزاری به قصد تسخیر بغداد تا قصر شیرین ، آخرین نقطه مرزی ایران پیش رفتند . ولی در آنجا از قوای عثمانی شكست سختی خورده تا آوج ( بین همدان و قزوین ) به عقب رانده شدند . موقعی كه قوای روسیه تزاری كرمانشاهان و همدان را تخلیه كرده و به آوج عقب نشستند.